Białostockie Studia Literaturoznawcze

Nie-dualizująco o płci. Uwagi wstępne

2023-08-14T15:53:53+00:00

W artykule poddano analizie dyskurs Judith Butler o płci, odwołując się do podstawowych założeń nie-dualizującej filozofii Josefa Mitterera. Zdaniem autorki można dojść do wniosku, że sposób, w jaki Butler analizuje zagadnienie płci, stanowi nieintencyjną realizację nie-dualizującej retoryki, szczególnie wówczas, gdy przedmiotem rozważań czyni ona performatywne pojęcie płci. Zgodnie z nie-dualizującym sposobem mówienia, nie ma różnicy między płcią w sensie sex i płcią w sensie gender, ponieważ obie te kategorie są produktem określonych praktyk społecznych i kulturowych. Płeć biologiczna, płeć kulturowa, podobnie jak kobiecość nie są stałe, niezmienne i spójne. Nie można ich zatem ujmować jako obiektywnych, są bowiem kształtowane w dyskursie i poprzez dyskurs. Konkluzje, do jakich prowadzą obserwacje Butler ujęte w kontekście nie-dualizującej retoryki, mogą mieć doniosłe konsekwencje pragmatyczne, doprowadzając w rezultacie do formułowania mniej opresywnych i bardziej pragmatycznie funkcjonalnych wypowiedzi o płci/płciowości.

Miasto nienormatywne? Społeczno-kulturowe aspekty przestrzeni miejskiej

2023-09-06T18:53:29+00:00

Artykuł podejmuje tematykę performatywności w kontekście norm przestrzeni miejskiej. Na podstawie analizy kilku przypadków nienormatywnych ciał zadaje pytanie o potencjał emancypacyjny miasta i jego szansę na nowe narracje w obrębie społecznym i kulturowym. Ciało z niepełnosprawnością, queerowe i wyłamujące się większości przemieszcza się inaczej. Jest nie tylko narażone na niebezpieczeństwa, ale i szuka na nowo możliwości istnienia. Spacerowanie jako podstawowy akt poznawania miasta może mieć również znaczenie emancypacyjne.

„Kronos”, czyli Witold Gombrowicz obnażony

2023-09-06T18:52:46+00:00

Witold Gombrowicz’s Kronos was published forty-four years after the writer's death. Announced as a literary sensation, it caused numerous discussions and disputes. It was referred to as an outstanding literary work, but the logic of the publishing of private writings was also undermined. The aim of the article is to present the most important views on the novel. The author argues that, in fact, we are dealing with two texts that require different reading strategies, namely the author's private notes and the book entitled Kronos which has been transformed into a novel by the editorial apparatus of footnotes and iconographic material. The author reflects upon the auto-communicative dimension of all Gombrowicz's texts and the chronology of reading his books. In other words, he asks what will happen to the reception of Gombrowicz’s books if the contemporary reader will read Kronos as first.

Jedyna taka polska powieść XX wieku. O „Przygodzie w nieznanym kraju” Anieli Gruszeckiej

2024-02-06T10:06:23+00:00

W artykule zaproponowano interpretację Przygody w nieznanym kraju Anieli Gruszeckiej z 1933 roku jako pierwszej polskiej powieści safickiej. Autorka artykułu zwraca uwagę na poetykę powieści, w której w historia poznania się dwóch kobiet, nieodwzajemnionego zakochania, odrzucenia i godzenia się, przedstawiona została przez pryzmat inspirowanej technicznymi rozwiązaniami Virginii Woolf narracji z punktu widzenia głównej bohaterki, obserwującej i analizującej swoje rozwijające się uczucia. Otwarta i dość przyjazna refleksja o nieheteroseksualności budzi zainteresowanie zwłaszcza w kontekście dopiero dziś odzyskiwanej dla queerstory kultury polskiej, milczącej o homoseksualności, tym bardziej kobiecej.

Seksualność księdza (przypadek Janusza Stanisława Pasierba)

2024-01-22T08:47:54+00:00

Artykuł podejmuje zagadnienie seksualności w twórczości Janusza Stanisława Pasierba, polskiego księdza katolickiego i poety. Okazuje się, że w przypadku księdza katolickiego obowiązek celibatu nie oznacza wyrzeczenia się seksualności. Celibat uważany jest za rodzaj sublimacji, w której eros przekształca się w agape, ale oznacza także poświęcenie – dramat życia w samotności. W poezji Pasierba często pojawia się, nie wyłączając konotacji erotycznych, motyw „wejścia Boga w życie ludzkie”, który jest zarazem ekstatyczny i traumatyczny. Bóg naznacza ciało kapłana bolesnym piętnem.

Francuskie homobiografie w cieniu swastyki

2023-08-04T08:23:22+00:00

W artykule przedstawiono sytuację osób homoseksualnych w okupowanej przez nazistów Francji. W 1942 roku we francuskim kodeksie karnym znalazł się zapis dyskryminujący takie osoby. Inicjatorem znowelizowania paragrafu był kolaborancki rząd Vichy, promujący odnowę moralną i kult prokreacji. Jak dowodzi autor artykułu, orientacja homoseksualna nie stanowiła jednak znaczącej przeszkody w kontynuowaniu kariery zawodowej, także w sferze polityki, zarówno po stronie kolaborantów, jak i w ruchu oporu. Za zasłoną literackiej fikcji o własnej seksualności wypowiadali się tacy pisarze Jean Genet, Henry de Montherlant czy Jean Cocteau. Najbardziej znaną francuską ofiarą dyskryminacyjnego prawa był Pierre Seel, więzień obozu koncentracyjnego, pochodzący z włączonej do Niemiec Alzacji. Wymierzony przeciw homoseksualistom zapis został zlikwidowany dopiero w 1982 roku.

Queerowa biografia autorki „Lata leśnych ludzi”, czyli lata (leśnych) kobiet

2024-03-15T10:09:56+00:00

Artykuł recenzyjny omawia biografię Marii Rodziewiczówny autorstwa Emilii Padoł (Rodziewicz-ówna. Gorąca dusza, Kraków 2023) w szerszym kontekście innych polskich biografii, które można określić zarazem jako biografie twórczych kobiet, jak biografie lesbijskie, a także biografie pary (chodzi zwłaszcza o biografię Marii Dulębianki autorstwa Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej, która ukazała się w 2022 roku). Dyskutuje z ujęciem problematyki tożsamości płciowej i seksualnej w książce Padoł, przeciwstawiając jej podejście Dzimiry-Zarzyckiej, jako bardziej wyczulone na konteksty epoki i nierzutujące do tego stopnia na Dulębiankę współczesnych kategorii LGBTQ+. Pokazuje formę tzw. „małżeństwa bostońskiego” jako ważny temat obu biografii (nawet jeśli Padoł nie odwołuje się do tego pojęcia). Przedstawia także efekty feministycznej rewizji, której Padoł poddaje twórczość Rodziewiczówny.

Józef Tischner jako hermeneuta (literatury). Studium przypadku

2024-01-15T10:37:15+00:00

Artykuł analizuje interpretację Ślubu Witolda Gombrowicza dokonaną przez twórcę filozofii dramatu Józefa Tischnera. Wyróżniono i opisano trzy etapy egzegezy tekstu. Badany jest także ich związek z tym, co hermeneutyka określa jako przedrozumienie. W przypadku Tischnera składają się na nie cztery podstawowe tezy jego własnej filozofii dramatu. W zakończeniu wskazane zostają fragmenty tekstu pominięte przez filozofa wraz z uzasadnieniem tej decyzji. Najważniejszym z nich jest niejednoznaczny status takich pojęć jak mimesis, wzajemność i pragnienie, które Gombrowicz rozwinął w swoim dramacie.

Tekst, czas a przestrzeń – kontinuum relacji. Obraz Zagrzebia i Dubrownika w „Księdze podróży Ewliji Czelebiego”, „Cyklopie” Ranka Marinkovicia i sadze „Pieśń lodu i ognia” George’a R.R. Martina

2024-02-19T09:14:10+00:00

Przestrzeń, podobnie jak formy wypowiedzi, ulega ciągłym przekształceniom. Zastanawiać mogą ich relacje, wszak zarówno przestrzeń kształtuje tekst, jak i tekst wpływa na percepcję przestrzeni, pomaga odczytać i zrozumieć jej palimpsest, skrywane elementy. W artykule podjęto zagadnienie czasu czytanego i zapisanego w krajobrazie i przestrzeni miejskiej. Na przykładach literackich z różnych okresów przeanalizowano sposób prezentacji Zagrzebia i Dubrownika. Podjęto próbę wskazania dysonansu między krajobrazem realnym a tym zapisanym, odszukania obiektów topograficznych upamiętnionych w tekstach we współczesnej przestrzeni miasta. Autorkę zastanawia, czy literatura może być obciążeniem dla krajobrazu semiotycznego, czy może ona na wpływać na postrzeganie przestrzeni tak, że nie chce się dostrzec innych wymiarów krajobrazu niż utrwalone w tekstach.

Podróże śladami utworów literackich – doświadczenia turystów

2024-02-19T09:13:52+00:00

Artykuł dotyczy turystyki śladami dzieł literackich. Na podstawie ankiety i wywiadów pogłębionych czytelnikami opisano doświadczenia związane z miejscami, które znają oni z narracji literackich. Badani podzielili się szczegółami m.in. na temat tego, jak przygotowują się do podróży literackich i jak doświadczają prawdziwego miejsca w porównaniu z tym, które opisuje pisarz. W artykule autorki rozważają także, czym turystyka literacka różni się od innych form turystyki.

Historia lokalna w dobie antropocenu. Geopaleontologiczna narracja „Domu ojców” Andrzeja Muszyńskiego

2024-03-01T20:51:35+00:00

Artykuł omawia autobiograficzny tom Andrzeja Muszyńskiego pt. Dom ojców w perspektywie zwrotu geologicznego. W części pierwszej autorka mapuje centro-peryferyjne uwarunkowania ziemi olkuskiej. W części drugiej korzystając z metod historii środowiskowej autorka pokazuje, jak w dobie antropocenu i globalnych wyzwań związanych z polikryzysem nawiązać relację z lokalną wspólnotą. Omawia, w jaki sposób, przekraczając historyczne uwarunkowania plebejskości, pisarz odnajduje nieantagonizujący wariant tożsamościowy i pozytywną relację ze swoim wiejskim dziedzictwem. Muszyński sięga ku głębokiemu czasowi, ku skali wertykalnej, aby odnaleźć fundament tożsamości w prehistorii. Oparcie odnajduje w poczuciu łączności z mieszkającymi od plejstocenu na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej gatunkami człowieka oraz z innymi organicznymi i mineralnymi sprawczymi aktorami Jury. Autorka wprowadza kategorię antropocenicznej narracji jurajskiej. Korzysta także z koncepcji geontologii.

„Dukla” Andrzeja Stasiuka. Opowieść o miejscu, które się wydarza

2024-04-21T14:37:30+00:00

Artykuł stanowi próbę interpretacji prozy poetyckiej Andrzeja Stasiuka zatytułowanej Dukla, będącej zapisem doświadczenia konkretnego miejsca geograficznego i dlatego odczytywanej tu w perspektywie geopoetyki. Kluczowym motywem powracającym w opisach Dukli jest światło, które dla Stasiuka stanowi główne wydarzenie tego miejsca, toteż jego utwór można nazwać poetyckim studium światła ożywiającego krajobraz Beskidu Niskiego. Opowieść o Dukli odczytana została nie tylko jako swoisty traktat za zakresu geopoetyki, opowiadający o miejscu urokliwym geograficznie, historycznie i poetycko, ale też jako przykład hermeneutyki miejsca, czyli sztuki interpretacji tego miejsca jako wydarzenia, rozgrywającego się dynamicznej interakcji między miejscem a doświadczającym je podmiotem.

„I tutaj będę spędzał kwarantannę…” Berlin czasu pandemii w tomie „Ręka pszczelarza” Tomasza Różyckiego

2023-12-28T08:35:39+00:00

Opublikowany w 2022 roku tom poezji Ręka pszczelarza Tomasza Różyckiego zawiera 78 wierszy (w większości sonetów) zawierających (według sugestii wydawcy) zapis przemyśleń poety w czasie spędzanej w Berlinie kwarantanny w okresie pandemii Covid-19. Poszczególne wiersze są zapisem metamorfoz, jakie podmiot liryczny przechodzi zamknięty w pustym mieszkaniu (przekształca się w mityczne potwory, jego zarośnięta twarz przypomina zwierzę). Bohater wierszy wędruje po opustoszałych ulicach Berlina na podobieństwo Odyseusza, potykając się przy tym o zamontowane na chodnikach „kamienie pamięci” [niem. Stolpersteine], przypominające o zamordowanych w czasie II wojny światowej żydowskich mieszkańca miasta.

Czasoprzestrzeń defektywna. O relacjach chorowania, czasu i przestrzeni w narracjach (auto)patograficznych na przykładzie „Mięcha” Anety Żukowskiej

2023-12-22T18:55:48+00:00

Przedmiotem niniejszego artykułu są sposoby literackich reprezentacji chorowania jako procesu usytuowanego w defektywnej (I. Boruszkowska) czasoprzestrzeni. Analizowanym przykładem jest autokancerografia Anety Żukowskiej Mięcho. W (auto)patograficznych reprezentacjach chorowania hierarchicznie ustrukturyzowana przestrzeń szpitala odgrywa szczególną rolę, zaś czas ulega reorganizacji za sprawą zasad narzucanych w patosystemie (A. Dauksza). Analiza sposobów przedstawiania czasu i przestrzeni w narracjach maladycznych pozwala ukazać chorowanie jako doświadczenie z jednej strony idiosynkratyczne i ucieleśnione, z drugiej zaś silnie usytuowane i kształtowane przez zestaw konkretnych zewnętrznych warunków, w których zachodzi. Jest to istotna perspektywa dla rozwijających się obecnie studiów maladycznych na gruncie literaturoznawstwa, a także ważny element poszerzania horyzontu humanistyki medycznej, dążącej do dowartościowania głosu pacjenta w systemie opieki zdrowotnej.

Przestrzeń rozłożona w czasie – przypadek „Here” Richarda McGuire’a

2023-12-28T08:32:52+00:00

Artykuł dotyczy eksperymentalnej powieści graficznej Here (Tutaj) Richarda McGuire’a, która stanowi dość specyficzną próbę przeczytania czasu w przestrzeni. Na powieść składa się zestaw plansz, na których przedstawiono to samo miejsce w New Jersey w różnych momentach historycznych (np. kadry z 10000 r. p.n.e. zestawiono tu z kadrami ukazującymi tę samą przestrzeń w roku 1970, wydarzenia z 1996 roku nakładają się – wizualnie i narracyjnie – na te z roku 1941). W pracy zastanawiam się nad kategorią chronotopu w medium komiksowym i próbuję rozważyć, w jakim stopniu (i czy w ogóle) Here uzupełnia/poszerza jej rozumienie w tym kontekście.

Wenecja – miasto skazane na zagładę w opowieści Diny Rubiny „Vysokaâ voda veneciancev”

2024-02-19T09:13:26+00:00

Artykuł poświęcony jest analizie elementów czasoprzestrzennych w opowieści Diny Rubiny Vysokaâ voda veneciancev [Wysoka woda wenecjan]. Są one ściśle związane z tematem śmierci. Wenecja ukazana jest w utworze jako miasto umierające, popadające w ruinę. W pejzażu miejskim zaznaczają się bardzo wyraźnie oznaki zniszczenia, a przestrzeń Wenecji w znacznym stopniu kształtuje symbolika tanatyczna. W obrazie tego miasta nie znajdziemy jednak rysów infernalnych, tak często pojawiających się w europejskiej tradycji literackiej. Wenecja nie jest widmowym miastem śmierci, lecz azylem, w którym bohaterka może zapomnieć o traumie związanej z chorobą i oswoić się z myślą o ostatecznym odejściu. O nieuniknionym kresie istnienia, zarówno w wymiarze ogólnym, jak i indywidualnym, przypomina również w utworze upływ czasu. Czas ma tu charakter palimpsestowy, co pozwala odczuć jego ciągłość, pokazuje współistnienie teraźniejszości z przeszłością, uświadamiając nieuchronność przemijania.

Prowadzenie dziennika obserwacji jako forma pisania biografii zwierząt. Casus „Nakarmić wilki” Marii Nurowskiej

2022-10-17T10:03:18+00:00

W niniejszym artykule podjęto rozważania z pogranicza etnografii wielogatunkowej i zoonarracji na temat zjawiska badań biomonitoringowych, w szczególności prowadzenia dziennika obserwacji zwierząt jako przejawów pisania ich biografii. W związku z ideą naturokultury, a także ,,trzeciej kultury”, zaprezentowano casus pisania dziennika obserwacji wilków w powieści Marii Nurowskiej Nakarmić wilki, stanowiący próbę utrwalenia ich życia i zachowań. Zdaniem autorki powieść tę można wpisać także w nurt zookrytyki, ponieważ przedstawione w niej losy wilczej rodziny, ale także zawarte w niej elementy etologii są przyczynkiem do głębszej refleksji nad tematem ochrony wilków. W Nakarmić wilki odchodzi się od traktowania wilka jako symbolu (i przez to pozostawiania go poza historią), lecz na zasadzie inkluzji, dochodzi do jego upodmiotowienia.

„Czekam na siebie z pięknym bukietem kwiatów...”. Autobiograficzny wymiar opowiadania „We młynie, we młynie, mój Dobry Panie” Sławomira Mrożka

2024-04-21T20:33:53+00:00

W artykule zaproponowano interpretację opowiadania Sławomira Mrożka We młynie, we młynie, mój Dobry Panie, powstałego w pierwszy latach pobytu pisarza za granicą, w kontekście jego Dziennika i korespondencji. Odwołując się do koncepcji ujmujących kwestię relacji między autorem empirycznym a tekstem literackim w kategoriach tropu/śladu, autorka dowodzi, że wieloznaczną parabolę o rozbudowanej fantastyczno-groteskowej fabule, można odczytywać jako próbę krytycznego „przepracowania” osobistych doświadczeń, jawnie tematyzowanych w korespondencji i dziennikowych zapiskach, w których nieustannie powraca motyw czekania na siebie, życia w stanie zawieszenia i poczucia nieistnienia.