O graficznej postaci niemieckich nazw zawodów w łacińskich wpisach toruńskiej Księgi proskrybowanych z lat 1358–1412
Piotr A. Owsiński
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Instytut Filologii Germańskiej. Zakład Dydaktyki i Historii Języka NiemieckiegoAbstrakt
Poniższy artykuł stanowi próbę analizy fonematyczno-grafematycznej niemieckich nazw zawodów w łacińskich wpisach toruńskiej Księgi proskrybowanych z lat 1358–1412 celem odpowiedzi na pytanie, czy wybranymateriał językowymoże stanowić reprezentatywny korpus badawczy do wysnucia wniosków o stadium rozwoju języka niemieckiego na przełomie XIV i XV wieku. Ustalono większość wczesno-nowo-wysoko-niemieckich standardowych zmian językowych oraz zjawiska o charakterze dialektalnym. Wskazano także na cechy śląskiego dialektu języka niemieckiego używanego na tym terenie, który rozprzestrzeniał się w Europie Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej w ramach niemieckiego osadnictwa na Wschodzie. Wszystkie zmiany i cechy językowe zostały poparte odpowiednimi egzemplifikacjami.
Słowa kluczowe:
nazwa zawodu, proskrypcja, historia języka, zmiana głoskowa, dialektBibliografia
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
Biaduń-Grabarek H., Grabarek J., Zur Realisierung der frühneuhochdeutschen standardsprachlichen vokalischen Neuerungen in dem Altthornischen Schöffenbuch aus dem ersten Jahrhundert des Frühneuhochdeutschen, [in:] Facetten der Sprachwissenschaft: Bausteine zur diachronen und synchronen Linguistik, J. Wiktorowicz, A. Just, P.A. Owsiński (Hrsg.), Berlin 2019, S. 21–38.
BMZ, Mittelhochdeutsches Wörterbuch, G.F. Benecke, W. Müller, F. Zarncke (Hrsg.),3 Bde, Leipzig 1854–1866, [online], http://woerterbuchnetz.de/cgi-bin/WBNetz/wbgui py?sigle=BMZ, [Zugriff am 7.08.2020].
Boockmann H., Der Deutsche Orden. Zwölf Kapitel aus seiner Geschichte, München 1981.
Burr E., Gender and language politics in France, [in:] Gender across Languages III. The de/construction of gender through language variation and change, Amsterdam 2003, M. Hellinger, H. Bußmann (eds.), pp. 119–139.
Bußmann H., Lexikon der Sprachwissenschaft, Stuttgart 1990.
Bußmann H., Hellinger M., German. Engendering female visibility in German, [in:] Gender Across Languages II. The linguistic representation of women and men, M. Hellinger, H. Bußmann (eds.), Amsterdam 2003, pp. 141–174.
DUDEN, Deutsches Universalwörterbuch, K. Kunkel-Razum, W. Scholze-Stubenrecht, M. Wernke (Hrsg.), Mannheim–Leipzig–Wien–Zürich 2007.
DUDEN, Das Herkunftswörterbuch. Etymologie der deutschen Sprache, Bd. 7. Mannheim–Leipzig–Wien–Zürich 2007.
DWB, Deutsches Wörterbuch von Jacob und Wilhelm Grimm, 16 Bde, in 32 Teilbänden.
Leipzig 1854–1961, Leipzig 1971, [online], http://woerterbuchnetz.de/cgibin/WBNetz/wbgui py?sigle=DWB, [Zugriff am 9.08.2020].
DWB, Deutsches Wörterbuch von Jacob und Wilhelm Grimm, 16 Bde, in 32 Teilbänden. Leipzig 1854–1961, Leipzig 1971, [online], http://woerterbuchnetz.de/cgibin/WBNetz/wbgui py?sigle=DWB, [Zugriff am 9.08.2020].
DWDS, Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache, [online], https://www.dwds.de/,[Zugriff am 7.08.2020].
EJO, Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, K. Polański (red.), Wrocław–Warszawa–Kraków 1999.
FindeB, Findebuch zum mittelhochdeutschen Wortschatz, K. Gärtner, Ch. Gerhardt,J. Jährling, R. Plate, W. Röll, E. Timm (Hrsg.), Stuttgart 1992, [online], http://woerterbuchnetz.de/cgi-bin/WBNetz/wbgui py?sigle=FindeB, [Zugriff am 7.08.2020].
FWB, Frühneuhochdeutsches Wörterbuch, [online], https://fwb-online.de/, [Zugriff am12.08.2020].
Gerritsen M., Towards a more gender-fair usage in Netherlands Dutch, [in:] Gender Across Gerritsen M., Towards a more gender-fair usage in Netherlands Dutch, [in:] Gender Across Languages II. The linguistic representation of women and men, M. Hellinger, H. Bußmann (eds.), Amsterdam 2002, pp. 81–108.
Goliński M., Późnośredniowieczne spisy wywołanych z Jawora i Świdnicy, Kraków 2020.
Grabarek J., Die Sprache des Schöffenbuches der Alten Stadt Toruń, Rzeszów 1984.
Grabarek J., Die Ostkolonisation im westslawischen und baltischen Sprachraum bis 1350, [in:] Werte und Wertungen. Sprach-, Literatur- und kulturwissenschaftliche Skizzen und Stellungnahmen. Festschrift für Eugeniusz Tomiczek zum 60. Geburtstag, I. Bartoszewicz, M. Hałub, A. Jurasz (Hrsg.), Wrocław 2004, S. 504–512.
Haase P., Feminisierung im spanischen Sprachraum. Berufs-, Amts- und Funktionsbezeichnungen: El juez, la juez, la jueza, Hamburg 2010.
Jeziorski P.A., Proskrypcja i banicja w miastach pruskich późnego średniowiecza, Warszawa 2017.
Keller R.E., The German language, London–Boston 1978.
Klann-Delius G., Sprache und Geschlecht: Eine Einführung, Stuttgart–Weimar 2005.
KLUGE, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, E. Seebold (Hrsg.), Berlin–Boston 2011.
Koniuszaniec G., Blaszkowska H., Language and gender in Polish, [in:] Gender across Languages III. The linguistic representation of women and men, M. Hellinger, H. Bußmann (eds.), Amsterdam 2003, pp. 259–285.
Kriegesmann U., Die Entstehung der neuhochdeutschen Schriftsprache im Widerstreit der Theorien, Frankfurt/Main 1990.
LEXER, Lexer M., Mittelhochdeutsches Handwörterbuch, 3 Bde, Leipzig 1872–1878, [online], http://woerterbuchnetz.de/cgi-bin/WBNetz/wbgui py?sigle=Lexer, [Zugriff am 9.08.2020].
Lindgren K.B., Die Ausbreitung der nhd. Diphthongierung, Helsinki 1961.
Lipczuk R., Deutsche Entlehnungen im Polnischen – Geschichte, Sachbereiche, Reaktionen, „Linguistik online“ 2001, 8, 1/01, [online], https://bop.unibe.ch/linguistikonline/article/view/976/1633, [Zugriff am 7.08.2020].
Łowmiański H., Prusy – Litwa – Krzyżacy, Warszawa 1989.
Modrzyński P.M., Średniowieczna proskrypcja z kręgu prawa chełmińskiego, „Meritum – Rocznik Koła Naukowego Doktorantów-Historyków Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie” 2016, VIII, s. 71–84.
Morciniec N., Historia języka niemieckiego, Wrocław 2018.
Moser V., Fr ühneuhochdeutsche Grammatik – Lautlehre. 1. Hälfte: Orthographie, Betonung, Stammsilbenvokale, Heidelberg 1929.
Moskalskaja O.I., Istorija nemeckego jazyka, Leningrad 1969.
Niemiecko-polski i polsko-niemiecki słownik historyczny / Deutsch-polnisches und polnischdeutsches Historisches Wörterbuch. Polsko-niemiecki słownik historyczny / Polnisch-deutsches historisches Wörterbuch, K. Kopiński, J. Tandecki, L. Lewandowska (red.), Bd. 1, Toruń 2018.
Niemiecko-polski i polsko-niemiecki słownik historyczny / Deutsch-polnisches und polnischdeutsches Historisches Wörterbuch. Niemiecko-polski słownik historyczny / Deutsch-polnisches historisches Wörterbuch, K. Kopiński, J. Tandecki, L. Lewandowska (red.), Bd. 2, Toruń 2018.
Nissen U.K., Gender in Spanish, [in:] Gender Across Languages II. The linguistic representation of women and men, M. Hellinger, H. Bußmann (eds.), Amsterdam 2004, pp. 251–279.
Oksaar E., Berufsbezeichnungen im heutigen Deutsch. Soziosemantische Untersuchungen. Mit deutschen und schwedischen experimentellen Kontrastierungen, Düsseldorf 1976.
Paul H., Mitzka W., Mittelhochdeutsche Grammatik, Tübingen 1963.
Radomski M.T., Ipsa civitas habundat furibus... Przestępcy i przestępczość w późnośredniowiecznym Krakowie, „Fasciculi Historici Novi. Coram iudicio. Studia z dziejów kultury prawnej w miastach późnośredniowiecznej Polski” 2013, 13, s. 11–83.
Reichmann O., Wegera K.P. (Hrsg.), Frühneuhochdeutsche Grammatik von Robert Peter Ebert, Oskar Reichmann, Hans-Joachim Solms und Klaus-Peter Wegera, Tübingen 1993.
Saliter M., Französisch – eine Männersprache? Vergleichende Untersuchungen zum Franz ösischen und Deutschen, Aachen 2003.
Schlesinger W., Z problematyki badań nad niemieckim osadnictwem na Wschodzie, [w:] Powojenna mediewistyka niemiecka, J. Strzelczyk, A. Krawiec (red.), Poznań 2017, s. 282–305.
Schmid H.U., Einführung in die deutsche Sprachgeschichte, Stuttgart 2017.
Schmidt W., Geschichte der deutschen Sprache. Ein Lehrbuch für das germanistische Studium, Stuttgart–Leipzig 1980.
Słownik Języka Polskiego PWN, [online], https://sjp.pwn.pl/sjp/proskrypcja;2572714, [Zugriff am 15.08.2020].
Szulc A., Historische Phonologie des Deutschen, Tübingen 1987.
Szulc A., Geschichte des standarddeutschen Lautsystems. Ein Studienbuch, Bd. 1, Wien 2002.
Tschirch F., Geschichte der deutschen Sprache. II. Entwicklung und Wandlungen der deutschen Sprachgestalt vom Hochmittelalter bis zur Gegenwart, Berlin 1969.
Wittemöller R., Weibliche Berufsbezeichnungen im gegenwärtigen Deutsch: Bundesrepublik Deutschland, österreich, Schweiz im Vergleich, Frankfurt/Main 1988.
Wółkiewicz E., Stadtentwicklung in Polen im Mittelalter, [online], https://www.herder-institut.de/go/x7-b40f84 [Zugriff am 6.08.2020].
Wyrozumska B., Einleitung, [w:] Księga proskrybowanych Nowego Miasta Torunia (1358–1412) / Das Proskriptionsbuch der Neuen Stadt Thorn (1358–1412), B. Wyrozumska (red.), Toruń 2013, s. XVII–XXIV.
Zhirmunskij V.M., Istorija nemeckogo jazyka, Moskva 1965.
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Instytut Filologii Germańskiej. Zakład Dydaktyki i Historii Języka Niemieckiego
