Zapożyczenia niemieckie w XIX-wiecznym Dykcjonarzu Michała Amszejewicza (przyczynek do badań nad słownictwem obcego pochodzenia w polszczyźnie)
Elżbieta Skorupska-Raczyńska
Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie WielkopolskimAbstrakt
Michał Amszejewicz in Dykcjonarz, which was a record of vocabulary of foreign origin used in the Polish language in the middle of the 19th century, recorded more than eight hundred lexical units (838 in 633 entries, which comprise 511 monosemes and 122 polysemes with two or more meanings) present in the lexis as a result of interference between the Polish and the German languages. Their functional allocation is diversified, with specialist lexis being dominant. Analysed vocabulary in the middle of the 19th century was functionally allocated to various areas of activity, firstly to crafts – 155 lexical units (18.5%), next to military and its organisation – 93 lexical units (11.1%), merchant’s profession and its specifics, commercial and financial aspects – 72 lexical units (8.6%). The remaining 518 lexical units (61.8%) are scattered in the lexicon of another several dozens of specialties, such as rafting, mining, metallurgy, forestry, meteorology, gardening, fine arts and others. Until the beginning of the 21st century, out of 838 analysed lexical units a diversified life cycle was preserved by 321 (38.3%), and 517 (61.7%) were transferred to linguistic archives of the Polish Language. In analysed vocabulary of German origin, actively used in the most recent Polish Language, biased lexis is dominant – in terms of terminology and style; less frequently these are words with a neutral character, regarded as basic vocabulary. Analysed Germanisms have also undergone semantic changes, i.e. specialisation, generalisation, metaphorisation and partial transformations. Germanisms in the Polish Language of the 19th century are a cultural and linguistic fact, which is characterised by certain specific conditions, also in terms of the time of their use and functionality, which has been emphasised on numerous occasions by their researcher – Bogusław Nowowiejski.Słowa kluczowe:
lexis, lexicography, loanwords, history of the Polish LanguageBibliografia
Dykcjonarz – Amszejewicz M., 1859, Dykcjonarz zawierający wyrazy i wyrażenia z obcych języków polskiemu przyswojone, a mianowicie: w umiejętnościach, sztukach, tudzież w stylu prawniczym, administracyjnym, gazeciarskim, naukowo-filozoficznym, literackim i w potocznej mowie używane, Warszawa.
ESJP – Bańkowski A., 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I–II, Warszawa.
BPGHII – Bibliografia podręczna gramatyki historycznej i historii języka polskiego. Cz. 2: Słownictwo; Kontakty językowe, 1981, opr. Z. Bukowcowa i M. Kucała, Wrocław.
BPGHIV – Bibliografia podręczna gramatyki historycznej i historii języka polskiego. Cz. IV: 1979–1993, 2003, opr. Z. Bukowcowa, Kraków.
NSEJP – Długosz-Kurczabowa K., 2003, Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.
SW– Słownik języka polskiego, 1900–1927, pod red. J. Karłowicza, A. A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, t. I–VIII, Warszawa.
USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego, 2003, pod red. S. Dubisza, t. I–IV, Warszawa.
WSWO – Wielki słownik wyrazów obcych, 2010, pod red. M. Bańki, Warszawa.
Mańczak-Wohlfeld E., 1987a, Najstarsze zapożyczenia angielskie w polszczyźnie, „Język Polski”, z. 67, s. 25–31.
Mańczak-Wohlfeld E., 1987b, Efemerydy pochodzenia angielskiego w Słowniku wileńskim, „Poradnik Językowy”, z. 2, s. 100–103.
Mańczak-Wohlfeld E., 1988, Anglicyzmy w Słowniku warszawskim, „Język Polski”, z. 68, s. 24–29.
Miodunka W., 1994, Podstawy leksykologii i leksykografii, Warszawa 1989.
Nowowiejski B., 1990, Osobliwe zapożyczenia ze źródła niemieckiego w polszczyźnie ogólnej 1 poł. XIX wieku, „Poradnik Językowy” 1990, s. 530–540.
Nowowiejski B., 1992a, Nieznane zapożyczenia ze źródła niemieckiego w polszczyźnie ogólnej 2 poł. XIX wieku (na materiale czasopism), w: Studia nad słownictwem XIX wieku, pod red. W. Kupiszewskiego, Warszawa, s. 136–148.
Nowowiejski B., 1992b, Uwagi o zapożyczeniach leksykalnych ze źródła niemieckiego w polszczyźnie 1 poł. XIX wieku, w: Słowiańsko-niesłowiańskie kontakty językowe, pod red. J. Siatkowskiego, I. Dolińskiego, Warszawa, s. 113–121.
Nowowiejski B., 1995, Z dziejów ober(-) w języku polskim, „Prace Filologiczne”, t. XL, s. 175–187.
Nowowiejski B., 1996, Zapożyczenia leksykalne z języka niemieckiego w polszczyźnie XIX wieku (na materiale czasopism), Białystok.
Pepłowski F., 1989, Przyczynek do chronologii pożyczek angielskich w języku polskim, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego. Slawistyka” 6, s. 202–212.
Piotrowski T., 1994, Z zagadnień leksykografii, Warszawa 1994.
Skorupska-Raczyńska E., 1998, Dykcjonarz Michała Amszejewicza jako ukryte źródło Słownika wileńskiego, w: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. IV, pod red. M. Białoskórskiej, Szczecin, s. 71–86.
Skorupska-Raczyńska E., 2000a, Progresywne zapożyczenia pochodzenia łacińskiego w polszczyźnie XIX wieku, Gorzów Wielkopolski.
Skorupska-Raczyńska E., 2000b, Anglicyzmy w „Dykcjonarzu” Michała Amszejewicza, w: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. VI pod red. M. Białoskórskiej, Szczecin, s. 203–224.
Skorupska-Raczyńska E., 2001, Dziewiętnastowieczne latynizmy progresywne w polszczyźnie XX wieku, Gorzów Wielkopolski.
Skorupska-Raczyńska E., 2004, Dykcjonarz Michała Amszejewicza na tle nowopolskich słowników wyrazów obcych, Gorzów Wielkopolski.
Szczaus A., 2005, Rzeczownikowe synonimy słowotwórcze w polszczyźnie XVI wieku, Szczecin.
Urbańczyk S., 1993, Dwieście lat polskiego językoznawstwa (1751–1950), Kraków.
Walczak B., 1991, Słownik wileński na tle dziejów polskiej leksykografii, Poznań.
Walczak B., 1995, Zarys dziejów języka polskiego, Poznań.
Walczak B., 1997, Z problematyki wpływów angielskich w polszczyźnie drugiej połowy XIX wieku (Rola Henryka Sienkiewicza w recepcji anglicyzmów), „Slavia Occidentalis”, 54, s. 123–131.
Witaszek-Samborska M., 1992, Wyrazy obcego pochodzenia we współczesnej polszczyźnie (na podstawie słowników frekwencyjnych), Poznań.
Witaszek-Samborska M., 1993, Zapożyczenia z różnych języków we współczesnej polszczyźnie (na podstawie słowników frekwencyjnych), Poznań.
Żmigrodzki P., 2009, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice.
Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim
