Od ewangelika do protestanta. Dzieje leksemów w polszczyźnie
Paulina Michalska-Górecka
Uniwersytet im. Adama MickiewiczaAbstrakt
Lexemes Evangelic and Protestant appeared in the Polish language in the middle of the 16th century. The name Evangelic was first used by Stanislaw Orzechowski in the work Rozmowa około egzekucyjej of 1563. The name Protestant was created in connection with the protest of Martin Luther’s followers at the Diet of Speyer and its only 16th century attestation comes from Marcin Kromer’s work Mnicha z dworzaninem rozmowa trzecia of 1553. This lexeme also functioned in the meaning not related to religious issues but resulting from the Latin basis. A general name applied in the 16th c. in relation to the Reformation’s followers was the lexeme Evangelic used, among others, by Bielski, Wujek or Skarga. At that time, apart from Evangelic, names reflecting internal diversity of the movement were in use such as, among others, luteran, luteryjan, luter, kalwinista, kalwinita, kalwin or auszpurczanin as well as general names such as konfessyjonista. In subsequent centuries the lexeme Protestant popularized in the first non-religious meaning as a synonym of an opponent. Dictionary resource material from the 17th and 18th centuries concerning the above mentioned lexemes does not allow to claim whether they became synonyms already in the Middle Polish period. The process of semantic identification of the lexemes finished in the Modern Polish period, which is confirmed by both the Polish language dictionaries and the most recent Polish language included in the National Corpus of Polish. It appears that such identification is a result of expiration of the first sub-meaning of the lexeme Protestant as well as an effect of the manner of defining this lexeme involving separation of a religious meaning from specified historical events. When the lexemes appeared in the 16th century, the lexeme Evangelic prevailed whereas currently the lexeme Protestant is more popular.Słowa kluczowe:
Reformation, Evangelic, Protestant, 16th century lexisBibliografia
Bandtkie J.S., 1806, Słownik dokładny języka polskiego i niemieckiego do podręcznego używania dla Polaków i Niemców, Wrocław, t. 1; on-line: https://polona.pl/item/16943/2/ (dostęp: 2.06.2016).
Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, http://sxvii.pl/; oraz kartoteka Słownika.
Inny słownik języka polskiego, 2000, red. M. Bańko, Warszawa, t. 1–2.
Linde S.B., 1807, 1811, Słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa.
Mały słownik języka polskiego, 1969, red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, Warszawa, wyd. 5.
Mrongowiusz K.C., 1835, Dokładny słownik Polsko-Niemiecki krytycznie wypracowany, Królewiec; on-line: http://pbc.gda.pl/dlibra/doccontent?id=4766 (dostęp: 3.06.2016).
Narodowy Korpus Języka Polskiego, http://nkjp.pl/ (dostęp: 30.04.2016).
Polski słownik biograficzny, 1935, 1977, red. W. Konopczyński i in., t. 1 i 22, Kraków–Wrocław.
Słownik języka polskiego, 1861, red. A. Zdanowicz i in., Wilno.
Słownik języka polskiego, 1900, 1908, red. W. Niedźwiedzki, A. Kryński, J. Karłowicz, t. 1 i 4, Warszawa.
Słownik języka polskiego, 1960, 1965, red. W. Doroszewski, t. 1 i 7, Warszawa.
Słownik języka polskiego, 1978, 1979, red. M. Szymczak, t. 1 i 2, Warszawa.
Słownik polszczyzny XVI wieku, 1972, 2002, red.M.R.Mayenowa i in., t. 6,Wrocław; t. 30, Warszawa; oraz kartoteka Słownika.
Słownik staropolski, 1956–1959, red. S. Urbańczyk i in., t. 2,Wrocław–Kraków–Warszawa.
Słownik współczesnego języka polskiego, 1996, red. B. Dunaj, Warszawa.
Słownik wyrazów obcych, 1980, red. J. Tokarski, Warszawa
Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, 2008, red. S. Dubisz, Warszawa, t. 1 i 3, wyd. 2.
Barycz H., 1924, Jan Mączyński, leksykograf polski XVI wieku, „Reformacja w Polsce” III, s. 218–255.
Encyklopedia katolicka, 2012, red. naukowa S. Wilk, t. 16, Lublin.
Encyklopedia powszechna Orgelbranda, 1861, t. 8, Warszawa.
Gierowski J.A., 1988, Historia Polski 1505–1764, Warszawa.
Kiec O., 2015, Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań.
Klemensiewicz Z., 2002, Historia języka polskiego, Warszawa, wyd. 8.
Klemensiewicz Z., 1964, O Janie Mączyńskim w czterechsetlecie jego dzieła, „Język Polski” XLIV, nr 2, s. 65–75.
Leksykon łacińsko-polski Jana Mączyńskiego: wybór tekstów – opracowanie, 1996, oprac. H. Barycz, W. Kuraszkiewicz, I. Lewandowski, Lublin.
Markiewicz S., 1982, Protestantyzm, Warszawa.
Piotrowski T., 2012, Słowniki języka polskiego, w: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin, wyd. 4, s. 601–618.
Puzynina J., 1961, „Thesaurus” Grzegorza Knapiusza. Siedemnastowieczny warsztat pracy nad językiem polskim, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Siekierska K., 1992, Rzeczywistość w słownikach Knapiusza i Troca, „Prace Filologiczne” XXXVII, s. 259–268.
Smółkowa T., 2012, Nowe słownictwo polskie, w:Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin, wyd. 4, s. 397–404.
Walczak B., 1991, Słownik wileński na tle dziejów polskiej leksykografii, Poznań.
Walczak B., 1996, Mały słownik etymologiczno-historyczny kacerstwa polskiego, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” III (XXIII), s. 11–29.
Wójcik Z., 2012, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, Warszawa, wyd. 12.
Bielski M., 1564, Kronika..., wyd. 3, Kraków, drukarnia M. Siebenaichera; on-line: http://bc.dominikanie.pl/dlibra/doccontent?id=99 (dostęp: 2.06.2016).
Matuszewicz M., 1986, Diariusz życia mego, t. 1, 1714–1757, oprac. B. Królikowski, Warszawa.
Orzechowski S., 1563, Rozmowa albo Dyalog około Exequucyey Polskiey Korony, [brak miejsca wyd.]; on-line: http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=3485 (dostęp: 2.06.2016).
Zawisza K., 1862, Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody mińskiego (1666–1721) wydane z oryginalnego rękopismu i opatrzone przypiskami..., Warszawa; on-line: http://www.wbc.poznan.pl/Content/7409/zawisza_k_pamietniki-228923.djvu (dostęp: 2.06.2016).
