Lexeme drabant (Act 23,23) in the New Testament, Biblia gdańska (1632), translated by Daniel Mikołajewski
Tomasz Lisowski
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w PoznaniuAbstract
In a verse of Act 23,23 in Biblia gdańska (1632) translated by Daniel Mikołajewski, an equivalent of Greek lexeme δεξιόλαβος ‘probably a spearman or slinger’, the noun drabant is used, which is unique, compared to its counterpart – oszczepnik – in Biblia translated by JakubWujek (1599). It may have been borrowed from the Czech language in the second half of the 16th century. In the Polish language of the time it was not a very widespread lexeme, maybe of erudite nature. It appeared in the text of Biblia gdańska taken from the Czech Biblia kralicka. Among Protestants at that time, as a military term, it could have evoked associations with the religious Hussite Wars. The lexeme drabant survived in the biblical text of the Evangelist circles until the second half of the twentieth century. Given the fact that in that century it was already an archaic word, it was not used in new testament translations which followed the translational tradition of Biblia gdańska. And probably it became fixed in the consciousness of the faithful of Evangelist churches as a memorable reminder of the past. For centuries that lexeme, along with other lexemes characteristic of Biblia gdańska caused lexical distinctiveness of that Evangelist translation compared to the Catholic translation by Jakub Wujek.Keywords:
Bible translations to the Polish language, lexis of the 16th century, military vocabulary, cultural, religious associationsReferences
Textus Receptus (1550) – Novun Testamentum Graece, ed. Robert Stephanus (Estienne), Gen`eve 1550, https://biblehub.com/tr/matthew/1.htm; dostęp: 03.01.2020.
Nowy Testament Stanisława Murzynowskiego (1551–1553) – Testamentu Nowego część pierwsza, Królewiec 1551, w: S. Murzynowski, Des Neuen Testamentes, I.: Die vier heiligen Evangelien desMatthäus,Marcus, Lucas und Johannes aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übertragen und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanisław Murzynowski, red. H. Rothe, A. Łuczak, Padeborn–München–Wien–Zürich 2008; Testamentu Nowego część wtora a ostateczna, Królewiec 1552, w: S. Murzynowski, Des Neuen Testamentes, II.: Geschichte und Briefe der Apostel aus dem Griechischen in die Polnische Sparache übertragen und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanisław Murzynowski, red. H. Rothe, A. Łuczak, Padeborn–München–Wien–Zürich 2008.
Nowy Testament krakowski (1556) – Nowy Testament polskim językiem wyłożony według doświadszonego łacińskiego textu od Koscioła Krześcianskiego przyiętego. Ktemu przyłozono lekcje i proroctwa z Starego Zakonu wzięte, ktore przy Ewangeliach bywaią czytane, Kraków 1556, http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication?id=13608&from=&dirids=1&tab=1&lp=1&QI=; dostęp: 15.12.2019.
Biblia Leopolity (1561) – Biblia to iest Xięgi Starego i Nowego Zakonu na polski język z pilnością według łacińskiey Bibliej od Kościoła Krześciańskiego powszechnego przyjęty, nowo wyłożona, tłum. Jan Leopolita vel Nycz, Kraków 1561, https://polona.pl/item/11633395/2/; dostęp: 15.12.2019.
Biblia brzeska (1563) – Brester Bibel 1563, t. 1–2, red. H. Rothe, F. Scholz, Padeborn–München–Wien–Zürich 2001.
Nowy Testament Szymona Budnego (1570) – Nowy Testament, tłum. Szymon Budny, Nieśwież 1570; https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=4262&from =FBC; dostęp: 03.01.2020.
Biblia Szymona Budnego (1572) – Biblia, to jest księgi Starego i Nowego Przymierza znowu z języka ebrejskiego, grecskiego i łacińskiego na polski przełożone, tłum. Szymon Budny, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?] 1572; http://www.dbc.wroc. pl/dlibra/docmetadata?id=4263&from=pubstats; dostęp: 15.12.2019.
Nowy Testament Szymona Budnego (1574) – Nowy Testament znowu przełożony, a na wielu miejscach za pewnemi dowodami od przysad przez Simona Budnego oczyściony, i krotkiemi przypiskami po krajoch objaśniony: Przydane też są na końcu tegoż dostateczniejsze przypiski, ktore każdej jak miarz odmiany przyczyny ukazuią, tłum. Szymon Budny, [Łosk?] 1574; http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=120603; dostęp: 15.12.2019.
Nowy Testament Marcina Czechowica (1577) – Nowy Testament to jest wszytkie pisma Nowego Przymierza z greckiego języka na rzecz polską wiernie i szczerze przełożone tłum. Marcin Czechowic, Kraków 1577; http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=3611&from=FBC; dostęp: 15.12.2019.
Biblia kralicka (1579–1593) – Bible kralická, t. 6: Nový Zákon, tłum. Jan Blahoslav, red. Jan Němčanský, [Kralice?] 1593, https://reader.digitale-sammlungen.de// resolve/display/bsb10861207.html; dostęp: 15.12.2019.
Vulgata Clementina (1592) – Biblia Sacra Latina ex Biblia Sacra Vulgatae Editionis Sixti V. et Clementis VIII. London 1977.
Nowy Testament Jakuba Wujka (1593) – Nowy Testament Pana Naszego Jezusa Chrystusa, znowu z łacińskiego i greckiego na polskie wiernie a szczyrze przełożony, tłum. Jakub Wujek, Kraków 1593.
Biblia Jakuba Wujka (1599) – Biblia, to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu, według łacińskiego przekładu starego, w Kościele powszechnym przyjętego, na polski język znowu z pilnością przełożone, z dokładaniem tekstu żydowskiego i greckiego i z wykładaniem katolickim trudniejszych miejsc do obrony wiary świętej powszechnej przeciw kacerztwom tych czasow należących, tłum. Jakub Wujek, Kraków 1599.
Nowy Testament Walentego Smalciusa (1606) – Nowy Testament, to iest, wszystkie pisma Nowego Przymierza, z greckiego języka na polski z nowu wiernie przełożone: Przez niektore sługi Słowa Bożego, tajemnic niebieskich i językow do takiej prace potrzebnych wiadome, i Starsze tych Zborow, ktore wyznawają, że nikt inszy, jedno Ociec Pana naszego Jezusa Christusa, jest onym jedynym Bogiem izraelskim, a że on człowiek Jezus Nazaranski, ktory się z Panny narodził, a żaden inszy oprocz niego, abo przed nim, jest jednorodzonym Synem Bożym, tłum. W. Smalc, Raków 1606, http://bibliepolskie.pl/zzteksty.php?txid=12; dostęp: 15.12.2019.
Nowy Testament gdański (1606) – Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa z greckiego na polski język z pilnością przełożony. A teraz znowu przejźrzany i z dozwoleniem Starszych wydany, Gdańsk 1606.
Biblia gdańska (1632) – Biblia Święta, to jest Księgi Starego i Nowego Przymierza z żydowskiego i greckiego języka na polski pilnie i wiernie przetłumaczone, Gdańsk 1632.
Biblia warszawska (1975) – Biblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Nowy przekład z języków hebrajskiego i greckiego, opr. Komisja Przekładu Pisma Świętego. Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1975.
Nowa Biblia gdańska (2004) – Nowe Przymierze. Nowa Biblia gdańska, opr. Śląskie Towarzystwo Biblijne, Katowice 2004.
Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, tłum. R. Popowski, M. Wojciechowski, Warszawa 1995.
BJP – Basaj M., Siatkowski J., 2006, Bohemizmy w języku polskim. Słownik. Warszawa.
ESJP – Bańkowski A., 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa.
ESJPXVIIiXVIII – Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński, https://sxvii.pl/index.php?strona=lista&zn forma sposob=0&zn forma=drabant&uklad=af; dostęp: 03.01.2020.
ISJP – Bańko M., 2000, Inny słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa.
LD – Lewis Ch. T., Short Ch., A Latin Dictionary, http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:alphabetic letter=L:entry group=6:entry=lanciarius; dostęp: 03.01.2020.
MSJP – Mały słownik języka polskiego, 1968, red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, Warszawa.
PSJP – Praktyczny słownik języka polskiego, 1993, t. 9, red. H. Zgółkowa, Poznań.
SEC – Strong’s Exhaustive Concordance, https://biblehub.com/greek/1188.htm; dostęp: 03.01.2020.
SEJP – Boryś W., 2009, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
SEJPBr – Brückner A., 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
SEJPS – Sławski F., 1983, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1, z. 2, Kraków.
SJPD – Słownik języka polskiego, 1960, red. W. Doroszewski, t. 2., Warszawa.
SJPS – Słownik języka polskiego, 1992, Suplement, red. M. Bańko, M. Krajewska, E. Sobol, Warszawa.
SJPSz – Słownik języka polskiego, 1978, t. 1, red. M. Szymczak, Warszawa 1978.
SL – Linde S. B., 1854, Słownik języka polskiego, t. 1, Lwów.
SPXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1–37, 1966–2016, red. M. R. Mayenowa i in., Wrocław i in.
Sstp – Słownik staropolski, t. 1–11, Suplement, 1953–2014, red. S. Urbańczyk i in., Warszawa–Kraków.
SW – Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., 1900, Słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa.
SWil – Słownik języka polskiego, 1861, opr. A. Zdanowicz, M. Bohusz Szyszka, J. Filipowicz, W. Tomaszewicz, F. Ciepielińki, W. Korotyński, B. Trentowski, Wilno.
SWJP – Słownik współczesnego języka polskiego, 1996, red. B. Dunaj, t. 1, Warszawa.
TGL – Thayer’s Greek Lexicon: Electronic Database (2011). Copyright © by Biblesoft, Inc. All rights reserved, https://biblehub.com/greek/1187.htm; dostęp: 03.01.2020.
USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego, 2003, red. S. Dubisz, t. 1, Warszawa.
WSGP – Popowski R., 1995, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wydanie z pełną lokalizacją greckich haseł, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form czasownikowych, Warszawa.
WSEHJP – Krystyna Długosz-Kurczabowa, 2009, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa.
WSJP – Wielki słownik języka polskiego, red. P. Żmigrodzki, https://www.wsjp.pl/ index.php?szukaj=drabant&pwh=0; dostęp: 03.01.2020.
Czerniatowicz, J., 1969, Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów polskich XVI i XVII wieku. Wrocław.
Frick D. A., 2001, The Brest Bible of 1563: Translators, Sponsors, Readers. Die Brester Bibel. Kulturgeschichtliche und sprachliche Fragen der Übersetzung, w: Brester Bibel 1563, t. 2: Księgi Nowego Testamentu. Kommentare, red. H. Rothe, F. Scholz, Padeborn–München–Wien–Zürich.
Kępka I., 2004, Biblia gdańska – rewizja Biblii brzeskiej czy nowy przekład?, „Rocznik Gdański” 14, s. 113–123.
Konfesja – Konfesja augsburska z 1530 r. Nowy przekład, 1970, tłum. i wst. A. Wantuła, Warszawa.
Kossowska M., 1968, Biblia w języku polskim, t. 1., Poznań.
Kossowska, M., 1969, Biblia w języku polskim, Poznań.
Kwilecka I., 2001, Die Brester Bibel. Kulturgeschichtliche und sprachliche Fragen der Übersetzung, w: Brester Bibel 1563, t. 2: Księgi Nowego Testamentu. Kommentare, red. H. Rothe, F. Scholz, Padeborn–München–Wien–Zürich.
Kwilecka I., 2003a, Staropolskie przekłady Biblii i ich związki z biblistyką europejską Zarys problematyki, w: I. Kwilecka, Studia na staropolskimi przekładami Biblii. Poznań, s. 209–230.
Kwilecka I., 2003b, Z dziejów przekładu pierwszej polskiej Biblii protestanckiej, w: I. Kwilecka, Studia nad staropolskimi przekładami Biblii. Poznań, s. 335–352.
Lisowski T., 2010, Sola Scriptura. Leksyka Nowego Testamentu Biblii gdańskiej (1632) na tle porównawczym. Ujęcie kwantytatywno-dystrybucyjne, Poznań.
Luter M., 1980, Artykuły Szmalkaldzkie (1517), w: Wybrane Księgi Symboliczne Kościoła ewangelicko-augsburskiego, tłum i opr. A. Wantuła, W. Niemczyk, Warszawa.
Nowowiejski B., 2011, Niemiecko-polski słownik Mrongowiusza. Źródło do historii polskiej leksyki i leksykografii, Białystok.
Oberman H. A., 1996,Marcin Luter. Człowiek między Bogiem a diabłem, tłum. E. Adamiak, Gdańsk.
Smereka W., 1966, Wstęp, w: Nowy Testament w przekładzie ks. dra Jakuba Wujka T. J. z r. 1593, Kraków, s. VII–XLVIII.
Szeruda J., 1932, Geneza i charakter Biblii gdańskiej. Z powodu 300-lecia pierwszego wydania, Warszawa.
Winiarska-Górska I., 2017, Szesnastowieczne przekłady Pisma Świętego na język polski (1551–1599) jako gatunek nowożytnej książki formacyjnej, Warszawa 2017.
Wojak T., 1985, Studium o Biblii gdańskiej, „Z Problemów Reformacji” 5, s. 17–47.
