Przetrwanie za ostatnią cenę. Kobiety „ziemi przechodów” w powieściach o wschodnim pograniczu („Judasz” Włodzimierza Pawluczuka, „Przewóz” Andrzeja Stasiuka)
Elżbieta Dąbrowicz
Wydział Filologiczny. Uniwersytet w Białymstokuhttps://orcid.org/0000-0001-7284-2248
Abstrakt
W artykule zestawiono dwie powieści opublikowane w dwóch granicznych momentach najnowszej historii Polski: Judasz Włodzimierza Pawluczuka ukazał się w roku jej akcesji do UE (2004), Przewóz Andrzeja Stasiuka – w atmosferze wykluwającego się już konfliktu za polską (i unijną) wschodnią granicą (2021). Obie powieści odnoszą się do tego samego fenomenu społeczno-kulturowego, który można określić (za Maurycym Mochnackim) jako „ziemia przechodów”. Oznaczony w ten sposób kompleks problemowy i wyobrażeniowy wiąże się z powracających na terenach mieszczących się dawniej w granicach I Rzeczypospolitej doświadczeniem „przechodu” obcych armii, rozpadu struktur państwowych i społecznych (w tym naruszenia modelu patriarchalnego), konieczności walki o przetrwanie na elementarnym poziomie. Wyzwanie, jakie stawia przed bohaterami męskimi i żeńskimi „ziemia przechodów”, okazuje się dewastujące zwłaszcza dla tradycyjnie pojętej męskości, obligującej do obrony rodziny, narodu, granic państwowych i świata jako znaczącej całości w sytuacji zagrożenia. Kobiety, tradycyjnie przypisane do troski o podtrzymywanie życia w sensie biologicznym, nie ponoszą uszczerbku na swojej płciowej identyfikacji, nie tracą bowiem pola do zachowań zaradczych, zgodnych z kulturowym wyobrażeniem kobiecości w jej archetypalnym wymiarze.
Słowa kluczowe:
polska powieść współczesna, granice, naród, konflikt, męskość, kobiecośćBibliografia
Andruchowycz Jurij, Stasiuk Andrzej (2000), Moja Europa. Dwa eseje o Europie zwanej Środkową, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.
Boczkowska Magdalena Anna (2019), Pojęcie resilience w ujęciu tradycyjnym i współczesnym, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny”, z. 4, s. 125–141.
Brach-Czaina Jolanta (1992), Szczeliny istnienia, Warszawa: PIW, s. 55–73.
Budrowska Kamila (2000), Kobieta i stereotypy. Obraz kobiety w prozie polskiej po 1989 roku, Białystok: Trans Humana.
Burska Lidia (1996), Sprawy męskie i nie, „Teksty Drugie”, nr 5, s. 34–43.
Czapliński Przemysław (2016), Poruszona mapa, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Dąbrowicz Elżbieta (2012), „Ziemia przechodów”. Migracje i kultury lokalne w piśmiennictwie polskim (XIX–XXI w.). Ekskurs, w: Nowy regionalizm w badaniach literackich. Badawczy rekonesans i zarys perspektyw, red. M. Mikołajczak, E. Rybicka, Kraków: Universitas, s. 51–63.
Dąbrowicz Elżbieta (2019), Romantyzm „ziemi przechodów”. Próby terytorialnej historii literatury, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Dąbrowicz Elżbieta (2020), Idea wierszalińska w biografii intelektualnejWłodzimierza Pawluczuka (wokół powieści „Judasz”), w: Twórczość Wiesława Kazaneckiego i laureatów Nagrody Literackiej jego imienia, red. M. Kochanowski, K. Sawicka-Mierzyńska, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, s. 93–113.
Dutka Elżbieta (2014), Próby topograficzne. Miejsca i krajobrazy w literaturze polskiej XX i XXI wieku, Katowice: Uniwersytet Śląski.
Gary Romain (1997), Edukacja europejska, przeł. J. Waczków, Warszawa: Wydawnictwo Wiedza i Życie.
Jaskiewicz Ludmiła (2007/2008), Problematyka tzw. Zachodniej Białorusi 1939–1941 w publikacjach polskich (1997–2005), „Studia Podlaskie”, t. 17, s. 237–255.
Konwicki Tadeusz (1956), Rojsty, Warszawa: Czytelnik.
Kotlarska-Michalska Anna (2016), Zaradność – wielość znaczeń i kontekstów społecznych, w: Zaradność społeczna. Współczesne przejawy i ograniczenia, red. A. Kotlarska-Michalska, P. Nosal, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, s. 21–36.
Mochnacki Maurycy (1834), Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, t. 1, Paryż: Drukarnia P. Baudouina.
Pawluczuk Włodzimierz (1972), Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Pawluczuk Włodzimierz (1974), Wierszalin. Reportaż o końcu świata, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Pawluczuk Włodzimierz (1998), Ukraina. Polityka i mistyka, Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Pawluczuk Włodzimierz (1999), Wierszalin. Reportaż o końcu świata, 30 lat później, Białystok: Wydawnictwo Kartki.
Prymaka-Oniszk Aneta (2016), Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.
Sieradzan Jacek (2004), Ruch proroka Ilii na tle innych ruchów millenarystycznych, w: W kręgu sacrum i profanum, red. E. Matuszczyk, M. Krzywosz, Białystok: Wydział Historyczno-Socjologiczny, s. 95–112.
Stasiuk Andrzej (2004), Jadąc do Babadag, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.
Stasiuk Andrzej (2014), Wschód, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.
Stasiuk Andrzej (2015), Kucając, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.
Stasiuk Andrzej (2021), Przewóz, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.
Wydział Filologiczny. Uniwersytet w Białymstoku https://orcid.org/0000-0001-7284-2248
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Artykuły opublikowane w czasopiśmie "Białostockie Studia Literaturoznawcze" na platformie należącej do Uniwersytetu w Białymstoku są udostępniane na licencji CC-BY-SA 4.0 (Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0)
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych pod następującymi warunkami:
1) uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji na tych samych warunkach, 2) wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny.
Uniwersytet w Białymstoku zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi w Białymstoku na wykorzystanie dzieła.
