„Cywilizacja? Puste słowo”. Antycywilizacjonizm w polskim podróżopisarstwie międzywojennym
Mikołaj Paczkowski
Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniuhttps://orcid.org/0000-0002-0723-7786
Abstrakt
Artykuł dotyczy postaw antycywilizacyjnych prezentowanych w międzywojennym podróżopisarstwie. Autor podkreśla, że krytyczny stosunek do cywilizacji europejskiej był bezpośrednio związany z paradygmatem modernistycznym. Międzywojenni pisarze-podróżnicy wyrażają swoje poglądy za pomocą zastanych figur retorycznych, traktując nowoczesne miasto jako metonimię cywilizacji. Posługują się więc prostymi opozycjami: kultura-natura, choroba-zdrowie, starość-młodość, brud-czystość itp. Ucieczki przed cywilizacją szukają na peryferiach lub w miejscach postrzeganych jako egzotyczne. Tadeusz Dębicki i Kazimierz Nowak łączą postawę antycywilizacyjną z poglądami antykolonialnymi. Inaczej jest jednak w przypadku Ferdynanda Ossendowskiego, który krytykując sytuację w Europie, jednocześnie wyraża swój entuzjazm dla działań kolonizatorów.
Słowa kluczowe:
literatura podróżnicza, dwudziestolecie międzywojenne, polscy podróżnicy, antykolonializm, antyurbanizm, krytyka cywilizacji, egzotykaBibliografia
Balawelder Romuald (1939), Bug zaprasza na przygody, Warszawa: Księgarnia W. Michalak.
Cembrzyńska Patrycja (2012), Wieża Babel. Nowoczesny projekt porządkowania świata i jego dekonstrukcja, Kraków: Universitas.
Ciechanowiecka Ludwika (1933), W sercu Sahary. Algier – Mzab – Tidikelt – Hoggar, Warszawa: Wydawnictwo Księgarni Szylinga.
Dębicki Tadeusz (2016), Moienzi Nzadi. U wrót Konga, wstęp: O. Stanisławska, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo Dowody na Istnienie.
Fik Ignacy (1939), 20 lat literatury polskiej (1918–1938), Kraków: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.
Gazda Grzegorz (1972), Funkcja prymitywizmu i egzotyki w literaturze międzywojennej, w: Problemy literatury polskiej lat 1890–1939. Seria 1., red. H. Kirchner, Z. Żabicki, M.R. Pragłowska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 365–394.
Glensk Urszula (2018), Historia słabych. Reportaż i życie w Dwudziestoleciu (1918–1939), Kraków: Universitas.
Głowiński Michał (1990), Labirynt, przestrzeń obcości, w: M. Głowiński, Mity przebrane, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 129–216.
Grądzka Natalia (2009), Wokół Kazimierza Nowaka. Od podróży po koloniach do postkolonizowania Polski, „Panoptikum”, nr 8, s. 221–234.
Juszkiewicz Piotr (2022), Utopia sprawczości, w: Nowy początek. Modernizm w II RP, red. P. Juszkiewicz, A. Szczerski, Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, s. 39–62.
Kopeć Zbigniew (2021), Ferdynanda Antoniego Ossendowskiego (niektóre) przypadki, w: Zapisane. Reportaż międzywojenny interpretowany przez pisarzy i historyków literatury, red. U. Glensk, I. Grin, Kraków: EMG, s. 237–250.
Koss Tadeusz (1933), Pieszo przez pustynię. Wrażenia z wycieczki po Tunisji, Warszawa: Księgarnia Wydawnicza „Polska Zjednoczona”.
Kowalski Marek Arpad (2010), Dyskurs kolonialny w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Kowalewscy Anna i Tadeusz (1937), Nasza eskapada po Pilicy. Reportaż z włóczęgi kajakowej, Warszawa: Gebethner i Wolff.
Ligęza Wojciech (1998), Jerozolima i Babilon. Miasta poetów emigracyjnych, Kraków: Wydawnictwo Baran i Suszczyński.
MacCannell Dean (2005), Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, przeł. E. Klekot, A.Wieczorkiewicz, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA.
Marcinkowski Adam (1937), Od Dźwiny po Dniestr, Wilno: nakładem autora.
Michałowski Witold (2004), Wielkie safari Antoniego O. Kim był Antoni Ferdynand Ossendowski, Warszawa: Wydawnictwo Iskry.
Miłaszewska Wanda (1931), Czarna Hańcza, Poznań: Księgarnia św. Wojciecha.
NowackiMarek (2010), Autentyczność atrakcji a autentyczność doświadczeń turystycznych, „Folia Turistica”, nr 23, s. 7–21.
Nowak Kazimierz (2008), Rowerem i pieszo przez Czarny Ląd. Listy z podróży afrykańskiej z lat 1931–1936, wyd. 3. rozsz., oprac. Ł. Wierzbicki, Poznań: Sorus.
Ossendowski Ferdynand Antoni (1926), Czarny czarownik. Relacja z wyprawy do Afryki 1926 r., Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze „Rój”.
Ossendowski Ferdynand Antoni (1927), Wśród czarnych, Lwów–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Paczkowski Mikołaj (2018), Poetyka antykolonialna w reportażu Tadeusza Dębickiego „Moienzi Nzadi. U wrót Konga”, „Forum Poetyki”, nr 11–12, s. 128–135.
Podhorska-Okołów Maria (1935), Kajakiem z Warszawy, Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa.
Rowiński Cezary (2011), Rozważania na temat egzotyzmu w literaturze, w: Orient w literaturze i kulturze modernizmu, red. E. Łoch, Lublin:Wydawnictwo UMCS, s. 93–100.
Rybicka Elżbieta (2003), Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w najnowszej literaturze polskiej, Kraków: Universitas.
Salvadori Roberto (2004), Mitologia nowoczesności, przeł. H. Kralowa, Warszawa: Fundacja Zeszytów Literackich.
Sienkiewicz Barbara (2002), Miasto Przybosia (w poezji międzywojnia), w: Stulecie Przybosia, red. S. Balbus, E. Balcerzan, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 278–296.
Simmel Georg (2005), Mentalność mieszkańców wielkich miast, w: G. Simmel, Socjologia, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 305–315.
Sławiński Janusz (1998), Podróż, w: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, wyd. 3. rozsz., Wrocław–Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Ossolineum, s. 394–395.
Sontag Susan (2016), Choroba jako metafora. Aids i jego metafory, przeł. J. Anders, Kraków: Wydawnictwo Karakter.
Szczerski Andrzej (2015), Pytania o sztukę dla II Rzeczypospolitej – Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w 1929 roku, w: A. Szczerski, Cztery nowoczesności. Teksty o sztuce i architekturze polskiej XX wieku, Kraków: Studio Wydawnicze DodoEditor, s. 41–62.
Thompson Ewa (2000), Trubadurzy imperium. Literatura rosyjska i kolonializm, przeł. A. Sierszulska, Kraków: Universitas.
Ziątek Zygmunt (1993), Autentyzm rozpoznań społecznych, w: Literatura polska 1918–1975, t. 2: 1933–1944, red. A. Brodzka, S. Żółkiewski, Warszawa: Wiedza Powszechna, s. 677–823.
Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu https://orcid.org/0000-0002-0723-7786
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Artykuły opublikowane w czasopiśmie "Białostockie Studia Literaturoznawcze" na platformie należącej do Uniwersytetu w Białymstoku są udostępniane na licencji CC-BY-SA 4.0 (Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0)
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych pod następującymi warunkami:
1) uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji na tych samych warunkach, 2) wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny.
Uniwersytet w Białymstoku zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi w Białymstoku na wykorzystanie dzieła.
