„Akt strzelisty głębokiego oddechu”. Mistyka Herberta pomiędzy poezją a milczeniem
Abstrakt
Artykuł wychodzi od teorii sygnikatywnego milczenia zaproponowanej przez polską filozof Izydorę Dąmbską (1904-1988), poprzez interpretację określonego milczenia o Bogu przez Henryka Elzenberga (1887-1967), by w swoim meritum dojść do uważnej lektury wybranych, przykładowych dzieł jego ucznia Zbigniewa Herberta (1924-1998): Zobacz oraz Homilia. Teksty te zostały zinterpretowane w kontekście możliwych, celowo przemilczanych kwestii, odnoszących się do Nieokreślonego, a ponadto skonfrontowane z rozumieniem chrześcijańskiej teologii apofatycznej. Wydaje się to uzasadnione, ponieważ za jej twórcę uchodzi Dionizy Areopagita (~V/VI w.), który dla Elzenberga stanowił jeden z najwyższych autorytetów w kontekście mówienia o Najwyższym, podczas gdy dla Herberta pozostawał źródłem inspiracji angelologicznych. Zasadniczym celem referatu jest pokazanie zbieżności tych wszystkich ujęć w myśleniu o Bogu jako temacie wymykającym się dookreślającej werbalizacji.
Słowa kluczowe:
poezja polska, milczenie, mistyka, niewyrażalność, Zbigniew HerbertBibliografia
Abramowska Joanna (2000), Wiersze z aniołami, w: Poznawanie Herberta, red. A. Franaszek, t. 2, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 167–188.
Bajda Justyna (2004), Ikonografia skrzydeł anielskich w malarstwie europejskim, w: Anioł w literaturze i kulturze, red. J. Ługowska, J. Skawiński, t. 1, Wrocław, s. 373–380.
Bremer Józef (2002), Martin Heidegger i Ludwig Wittgenstein o milczeniu, „Forum Philosophicum”, t. 7, s. 123–152.
Cicha Magdalena (2005), Jesteśmy intruzami w dialogu z nieobecnym. Formy autokreacji w epistolografii Zbigniewa Herberta, w: Czułość dla Minotaura. Metafizyka i miłość konkretu w twórczości Zbigniewa Herberta, red. J.M. Ruszar, M. Cicha, Lublin: Gaudium, s. 157–250.
Dąmbska Izydora (1963), Milczenie jako wyraz i jako wartość, „Roczniki Filozoficzne” t. 11, z. 1, s. 73–79.
Dąmbska Izydora (1971), O funkcjach semiotycznych milczenia, „Studia Semiotyczne”, t. 2, s. 77–88.
Dedecius Karl (1998), Uprawa filozofii. Zbigniew Herbert w poszukiwaniu tożsamości, przeł. E. Felisiak, w: Poznawanie Herberta, red. A. Franaszek, t. 1, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 128–168.
Dionizy Areopagita (2006), Hierarchia kościelna, w: E. Stein (św. Teresa Benedykta od Krzyża), Drogi poznania Boga, przeł. G. Sowiński, Kraków: Wydawnictwo Karmelitów Bosych, s. 385–494.
Dionizy Areopagita (2006), Hierarchia niebiańska, w: E. Stein (św. Teresa Benedykta od Krzyża), Drogi poznania Boga, przeł. G. Sowiński, Kraków: Wydawnictwo Karmelitów Bosych, s. 323–384.
Dionizy Areopagita (2006), List IX, w: E. Stein (św. Teresa Benedykta od Krzyża), Drogi poznania Boga, przeł. G. Sowiński, Kraków: Wydawnictwo Karmelitów Bosych, s. 528–541.
Dionizy Areopagita (2006), O imionach bożych, w: E. Stein (św. Teresa Benedykta od Krzyża), Drogi poznania Boga, przeł. G. Sowiński, Kraków: Wydawnictwo Karmelitów Bosych, s. 179–321.
Dionizy Areopagita (2006), Teologia mistyczna, w: E. Stein (św. Teresa Benedykta od Krzyża), Drogi poznania Boga, przeł. G. Sowiński, Kraków: Wydawnictwo Karmelitów Bosych, s. 483–494.
Dylus Aniela (1998), Doświadczenie, w: Słownik teologiczny, red. A. Zuberbier, Katowice: Księgarnia św. Jacka, s. 130–132.
Dzidek Tadeusz (1998), Mistrzowie teologii, Kraków: Wydawnictwo M.
Elzenberg Henryk (1990), Do „religii i mistyki”, w: H. Elzenberg, J.A. Kłoczowski, Henryk Elzenberg i mistyka, Kraków: Znak, s. 55–60.
Elzenberg Henryk (1990), Mistycyzm: negatywność i pierwiastki afirmatywne, w: H. Elzenberg, J.A. Kłoczowski, Henryk Elzenberg i mistyka, Kraków: Znak, s. 28–29.
Elzenberg Henryk (1990), Nieokreślone, w: H. Elzenberg, J.A. Kłoczowski, Henryk Elzenberg i mistyka, Kraków: Znak, s. 43–47.
Elzenberg Henryk (1990), O „poznaniu” mistycznym, w: H. Elzenberg, J.A. Kłoczowski, Henryk Elzenberg i mistyka, Kraków: Znak, s. 30–42.
Elzenberg Henryk (1994), Kłopot z istnieniem. Aforyzmy w porządku czasu, Kraków. Elzenberg Henryk (2001), Brutus czyli przekleństwo cnoty, w: H. Elzenberg, Pisma etyczne, Lublin, s. 61–69.
Franaszek Andrzej (1998), Wstęp, w: Poznawanie Herberta, red. A. Franaszek, t. 1, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 5–18.
Górska Aleksandra (2002), Strefa milczenia w interpretacji aktorskiej, w: Semantyka milczenia, red. K. Handke, t. 2, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, s. 111–119.
Grześkowiak Jerzy (1982), Liturgia dziś, Katowice: Księgarnia św. Jacka.
Handke Kwiryna (2002), Milczymy mówiąc, w: Semantyka milczenia, red. K. Handke, t. 2, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, s. 217–222.
Handke Kwiryna (2008), Socjologia języka, Warszawa: PWN. Herbert Zbigniew (2010), Wiersze rozproszone (rekonesans), oprac. R. Krynicki, Kraków: Wydawnictwo a5.
Herbert Zbigniew (2011), Wiersze zebrane, oprac. R. Krynicki, Kraków: Wydawnictwo a5.
Hryniewicz Karol (2012), Potęga smaku – smak wolności. Zbigniewa Herberta teoria działania estetycznego?, w: Polityczność literatury. Polityczność literaturoznawstwa. Gramatyka sprzeciwu, red. J. Olejniczak, R. Knapek, M. Szumna, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 83–95.
Jadacki Jacek J. (2000), Funkcja semiotyczna milczenia, w: Logika i filozofia logiczna, red. J. Perzanowski, A. Pietruszczak, Toruń: Wydawnictwo UMK, s. 413–421.
Jadacki Jacek J. (2003), Aksjologia i semiotyka. Analizy i polemiki, Warszawa: PWN.
Jan od Krzyża (1998), Noc ciemna, przeł. B. Smyrak, w: Jan od Krzyża, Dzieła, Kraków: Wydawnictwo Karmelitów Bosych, s. 405–522.
Janiak Agnieszka (2011), O medialnej ciszy i milczeniu – przyczynek do andragogiki, w: Przestrzenie wizualne i akustyczne człowieka. Antropologia audiowizualna jako przedmiot i metoda badań, red. J. Harbanowicz, A. Janiak, t. 2: Przestrzeń ciszy, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, s. 99–106.
Janicki Jan (1998), Homilia, w: Słownik teologiczny, red. A. Zuberbier, Katowice: Księgarnia św. Jacka, s. 199–201.
Jarzyna Anita (2005), Przesłuchując anioły... Anioły Rilkego i Herberta, w: Czułość dla Minotaura Metafizyka i miłość konkretu w twórczości Zbigniewa Herberta, red. J.M. Ruszar, M. Cicha, Lublin: Gaudium, s. 97–124.
Jochemczyk Mariusz (2008), Nieludzki? Arcyludzki? Kreacje postaci anioła w twórczości Zbigniewa Herberta, „Postscriptum Polonistyczne”, nr 2, s. 221–232.
Keil Volkmar (1985), Hinf¨uhrung zu Dionysius, w: Dionysius Areopagita, Ich schaute Gott im Schweigen, red. V. Keil, Freiburg im Breisgau: Herder Verlag, s. 15–36.
Kiełbawska Amelia M. (2011), O milczeniu w sztuce pantomimy, w: Przestrzenie wizualne i akustyczne człowieka. Antropologia audiowizualna jako przedmiot i metoda badań, red. J. Harbanowicz, A. Janiak, t. 2: Przestrzeń ciszy, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, s. 75–85.
Kijewska Agnieszka (2001), Dionizy Areopagita, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A. Maryniarczyk, t. 2, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, s. 597–601.
Kłoczowski Jan A. (1990), Profesor Henryk Elzenberg o religii i mistyce, w: H. Elzenberg, J.A. Kłoczowski, Henryk Elzenberg i mistyka, Kraków: Znak, s. 3–27.
Koryciński Wojciech (2005), Figura anioła w liryce polskiej po 1945 roku w kontekście pokoleniowych strategii programowych, w: Anioł w literaturze i kulturze, red. J. Ługowska, t. 2, Wrocław: Atut, s. 223–231.
Louth Andrew (1997), Początki mistyki chrześcijańskiej (od Platona do Pseudo-Dionizego Areopagity), przeł. H. Bednarek, Kraków: Wydawnictwo M.
Manikowski Maciej (2006), Pierwsza zasada. Świat stworzony i drogi poznania, Kraków: Wydawnictwo Aureus.
Mikołajczak Małgorzata (2004), Skrzydła Ikara. Od wzorów kulturowych po symbole religijne. Refleksje o twórczości Zbigniewa Herberta, „Ethos”, nr 1/2, s. 353–364.
Oleksy Dagmara (2005), „Przeraźliwie przejrzysta doskonałość” – angelologia Herberta a angelologia katolicka, w: Anioł w literaturze i kulturze, red. J. Ługowska, t. 2, Wrocław: Atut, s. 215–222.
Olszewski Daniel (1998), Mistyka, w: Słownik teologiczny, red. A. Zuberbier, Katowice: Księgarnia św. Jacka, s. 302–304.
Pawłowski Krzysztof (2001), Wysłowienie niewyrażalnego czy wymowne milczenie, w: Ostatnie przed wielkim milczeniem. Język i religia, red. E. Przybył, Kraków: Nomos, s. 91–104.
Prokop Adam R. (2016), Koncepcja milczenia Izydory Dąmbskiej a angelofanie biblijne, w: Pokładamy nadzieję w Kościele, red. D. Mielnik, Lublin, s. 194–207.
Prokop Adam R. (2018), Antropologia „Areopagityki”, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno Historyczne”, t. 32, nr 1, s. 125–139.
Prokop Adam R. (2019), „Idąc po szczeblach blasku i głazach cienia.” Aniołowie Herberta w perspektywie angelologii katolickiej, w: Obrazy Boga w literaturze polskiej XX i XXI w. Od pokolenia wojennego do nowej fali, red. D. Siwor, J.M. Ruszar, Bielsko Biała–Kraków, s. 63–101.
Prycik Agnieszka (2011), Przestrzeń ciszy w tekście kulturowym a możliwości jej interpretacji – próba semiotycznej analizy komunikatu w oparciu o retorykę werbalną i wizualną, w: Przestrzenie wizualne i akustyczne człowieka. Antropologia audiowizualna jako przedmiot i metoda badań, red. J. Harbanowicz, A. Janiak, t. 2: Przestrzeń ciszy, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, s. 45–55.
Puzynina Jadwiga (2000), Niebo Herberta, „Ethos”, nr 4, s. 71–81.
Pyczek Wacław (2010), Motywy angelologiczne w poezji Zbigniewa Herberta, „Facta Simonidis”, t. 3, nr 1, s. 265–286.
Reale Giovanni (1996), Historia filozofii starożytnej, przeł. E.I. Zieliński, t. 1–4, Lublin: Wydawnictwo KUL.
Rokoszowa Jolanta (1983), Język a milczenie, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. 40, s. 129–137.
Rokoszowa Jolanta (1994), Milczenie jako fakt językowy, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. 50, s. 27–47.
Stala Marian (1998), Rok 1983: głos poety, w: Poznawanie Herberta, red. A. Franaszek, t. 1, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 202–212.
Stein Edyta [św. Teresa Benedykta od Krzyża] (2006), Drogi poznania Boga, przeł. G. Sowiński, Kraków: Wydawnictwo Karmelitów Bosych.
Stępień Tomasz (2005), Przedmowa, w: Pseudo-Dionizy Areopagita, Pisma teologiczne, przeł. M. Dzielska, Kraków: Znak, s. 7–67.
Stępień Tomasz (2010), Pseudo–Dionizy Areopagita. Chrześcijanin i platonik, Warszawa: Fronda.
Suchla Beate R. (2008), Dionysius Areopagita. Leben – Werk – Wirkung, Freiburg–Basel–Wien: Herder Verlag.
Tatarkiewicz Władysław (1999), Historia filozofii, t. 1, Warszawa: PWN.
Tyburski Włodzimierz (2006), Elzenberg, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Werner Mateusz (1998), „Rovigo”: portret na pożegnanie, w: Poznawanie Herberta, red. A. Franaszek, t. 1, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 219–239.
Wesołowska Anna (2015), „proszę księdza – ja naprawdę Go szukałem”. Religijne rozterki w poezji Zbigniewa Herberta, „Konteksty Kultury”, t. 12, z. 4, s. 436–450.
Wieczorek Ewa (2009), O mowie zawartej w milczeniu, „Studia de Arte et Educatione”, nr 4, s. 15–23.
Winer Agata (2007), Anioł rozanielony, cz. 2, „Topos”, nr 4, s. 81–94.
Wittgenstein Ludwig (1997), Tractatus logico-philosophicus, przeł. J. Wolniewicz, Warszawa: PWN.
Wolsza Kazimierz (2014), Język religijny między modelem a milczeniem, w: W trosce o kulturę logiczną, red. K. Wolsza, Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, s. 393–412.
Wójcik Kazimierz (2011), Dąmbska Izydora, w: Encyklopedia filozofii polskiej, red. A. Maryniarczyk i.in., t. 1, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, s. 277–280.
Zarębianka Zofia (2001), Tropy sacrum w literaturze XX w., Bydgoszcz: „Homini”.
Zawojska Teresa (2003), Herbert Zbigniew, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red.
A. Maryniarczyk i in., t. 4, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, s. 368–376.
Zieliński Edward I. (2007), Platon, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A. Maryniarczyk i in., t. 8, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, s. 265–272.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Artykuły opublikowane w czasopiśmie "Białostockie Studia Literaturoznawcze" na platformie należącej do Uniwersytetu w Białymstoku są udostępniane na licencji CC-BY-SA 4.0 (Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0)
Tym samym wszyscy zainteresowani są uprawnieni do korzystania z utworów opublikowanych pod następującymi warunkami:
1) uznanie autorstwa czyli obowiązek podania wraz z rozpowszechnianym utworem informacji o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu, doi) oraz samej licencji na tych samych warunkach, 2) wolno rozpowszechniać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny.
Uniwersytet w Białymstoku zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Autor zachowuje prawa majątkowe, ale udziela zgody Uniwersytetowi w Białymstoku na wykorzystanie dzieła.
